متفرقه تاریخچه موسیقی اصیل ایرانی

[پناه]

موسیقی اصیل ایرانی که با عنوان موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی کلاسیک ایرانی نیز شناخته می‌شود، شامل دستگاه (سیستم اسلوب موسیقیایی)، ملودی (آهنگ) و آواز است. این نوع موسیقی که پیش از مسیحیت وجود داشته و بیشتر به‌صورت سینه‌به‌سینه به دوران ما رسیده، یکی از جلوه‌های بارز فرهنگ ایرانی است. جالب اینکه دلنشین‌ترین و راحت‌ترین بخش‌های آن تا به امروز باقی مانده‌اند.

موسیقی ایرانی بر موسیقی بیشتر نواحی آسیای مرکزی، افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان تأثیر گذاشته و هرکدام از آن‌ها نیز در شکل‌گیری موسیقی ایرانی نقش داشته‌اند. باربد، نکیسا و رامتین مشهورترین موسیقی‌دان‌های ایرانی در ایران قدیم بودند.

ردیف که به‌معنای نظم است و مجموعه‌ای از چندین مثال ملودیک سنتی را شامل می‌شود، در مهر۱۳۸۸ به‌عنوان اولین میراث مستقل ایرانی در فهرست میراث جهانی ناملموس یونسکو ثبت شد.

حکاکی‌های روی دیوارهای غارهای باستانی نشان می‌دهند که ایرانیان از همان ابتدا به موسیقی علاقه‌مند بوده‌اند. موسیقی سنتی ایرانی، آن‌گونه که در کتاب‌ها به آن اشاره شده، بر موسیقی جهان تأثیر گذاشته است. پایه‌ی نت موسیقیایی جدید اروپا بر اساس اصول و قوانین محمد فارابی، دانشمند و موسیقی‌دان ایرانی است.

موسیقی سنتی ایران، مجموعه‌ای از آوازها و نغمه‌هاست که در طول قرن‌ها در این کشور به وجود آمده‌اند و بازتاب‌دهنده‌ی اخلاقیات ایرانیان هستند. به بیان دیگر، زیبایی و شکل خاص موسیقی ایرانی، شنونده را به فکر‌کردن و دست‌یافتن به دنیای غیرمادی فرامی‌‌خواند. افزون بر این، اشتیاق و ضربات این موسیقی، ریشه در روح باستانی و حماسی ایرانیان دارد و شنونده را به حرکت و تلاش وامی‌دارد.

موسیقی سنتی ایرانی از دوازده مقام تشکیل شده است؛ هفت مقام از آن‌ها مستقل‌تر از باقی مقام‌ها هستند و «دستگاه» نامیده می‌شوند. پنج مقام دیگر وابسته هستند؛ آن‌ها قسمتی از دستگاه به حساب می‌آیند و «آواز» نامیده می‌شوند. علاوه بر هفت دستگاه و پنج آواز، ۲۲۸ گوشه نیز مدل‌هایی برای موسیقی‌دانان و خوانندگان هستند.

 

[پناه]

دوره‌های مهم موسیقی سنتی ایرانی​

موسیقی ایرانی در طول دو دوره‌ی مهم و اصلی، پیشرفت کرده است:

اولین دوره‌ی پیشرفت موسیقی ایرانی​

آثار موسیقیایی دانشمندان برجسته‌ی ایرانی مانند ابوعلی سینا، فارابی، قطب‌الدین شیرازی و عبدالقاهر مراغه‌ای نشان می‌دهند که موسیقی ایرانی تا میانه‌ی قرن ۱۵ میلادی جنبه‌ای علمی داشته؛ اما پس از آن، به‌دلیل اوضاع خاص اجتماعی و مذهبی در ایران، توجه چندانی به موسیقی نشده است. در این دوران، هیچ‌کس اثر چشمگیری در موسیقی از خود به جا نگذاشته که حکایت از ناامیدشدن هنرمندان دارد.

این وضعیت تا پایان دوران صفویان که حکومتشان بر پایه‌ی تفکرات مذهبی سرسختانه بود، ادامه یافت. به‌دلیل بی‌‌نظمی‌‌هایی که در پی سقوط صفویه به وجود آمد، وضعیت موسیقی در دوران افشاریه تغییر چشمگیری نکرد.

البته شواهد تاریخی نشان می‌دهد که نادرشاه به موسیقی‌دانان علاقه‌مند بوده است؛ اما نوعی از موسیقی که در دوران او نواخته می‌شد، اصیل و سنتی نبود و هدف اصلی از نواختن آن، تفریح و خوش‌گذرانی بود. در دوران زندیه، امنیت و رفاه اجتماعی در ایران افزایش یافت و مردم دوباره به موسیقی روی آوردند. مشتاق‌علی‌شاه و پریخان، موسیقیدانان برجسته‌ی این دوران بودند.

در دوران قاجاریه، موسیقی در ابعاد مختلف، ازجمله بُعد مذهبی پیشرفت کرد. در میان هنرمندان این دوره می‌توان به سیداحمد‌خان اشاره کرد. او اولین خواننده‌ی ایرانی بود که آوازهای خود را روی گرامافون ضبط کرد. قلی‌خان هنرمند دیگری بود که تعزیه اجرا می‌کرد و آواز دشتی نیز می‌خواند.

پس از تأسیس دارالفنون و استخدام مربیان موسیقی و مدرسان اروپایی، موسیقی ایرانی شکل تئوریک و علمی به خود گرفت. در کلاس‌های تئوری موسیقی که انتشارات دارالفنون برگزار می‌کرد، اساتید اروپایی به دو زبان فرانسه و فارسی تدریس می‌کردند.

دومین دوره‌ی پیشرفت موسیقی ایرانی​

دوره‌ی دوم پیشرفت موسیقی ایرانی، در دوران مدرن بود. در دوران پهلوی، بنیاد‌های فرهنگ غربی وارد موسیقی ایرانی شدند و شکل‌های جدیدی از موسیقی تولد یافتند. فاصله‌ی میان مردم و موسیقی سنتی به‌قدری افزایش یافت که در دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی، مردم در حال فاصله‌گرفتن از موسیقی سنتی ایرانی بودند.

به‌گفته‌ی موسیقی‌دانان، رضاشاه موسیقی ملی ایران را به موسیقی اروپایی ترجیح می‌داد؛ اما معتقد بود که موسیقی اروپایی برای پیشرفت کشور بهتر است. رضاشاه سیستم‌های موسیقی را تغییر داد؛ همین امر موجب شد که در دوران حکومت وی، تعداد درخور توجهی موسیقی نظامی ساخته شود.

 

[پناه]

عوامل تشکیل‌دهنده‌ موسیقی سنتی ایرانی​

ردیف​

اول از همه باید گفت که ردیف موسیقی امروز، از دوران علی‌اکبر فراهانی، نوازنده‌ی مشهور تار و سه‌تار به جا مانده است. امیرکبیر، وزیر اعظم ناصرالدین شاه قاجار، برای گسترش و انتشار موسیقی ایران علی‌اکبر فراهانی را به دربار فراخواند.

سپس، غلام‌حسین‌خان، برادر علی‌اکبر، این نوع موسیقی را به میرزا حسین‌قلی و میرزا عبدالله، دو پسر علی‌اکبر‌خان، آموزش داد. میرزا حسین‌قلی و میرزا عبدالله، این موسیقی را به‌شکل مثال‌های ملودیک دسته‌بندی کردند. امروزه این دسته‌بندی به‌نام «ردیف موسیقی» در فارسی شناخته می‌‌‌شود.

در واقع، ردیف مجموعه‌ای از مثال‌های ملودیک در موسیقی سنتی ایرانی است که تقریباً شبیه رپرتوار در موسیقی غربی است. مجموعه‌ی ردیف‌ها نیز مجموعه‌ای از مثال‌های ملودیک است که ملودی‌ها (گوشه‌ها) را در تعدادی فضای آهنگین مختلف به‌نام «دستگاه» نظم می‌دهند.

گردآوری و تدوین ردیف در شکل کنونی آن، از اواخر دوران زندیه و ابتدای دوران قاجاریه آغاز شد. در ابتدای دوره‌ی قاجار، سیستم ملودیک مقام، جای خود را به سیستم ردیف و هفت‌دستگاه داد و پنج آواز، جای چندین مقام را گرفت.

می‌توان خاندان فراهانی (میرزا عبدالله و حسین‌قلی و علی‌اکبر فراهانی) را به‌عنوان اولین راویان ردیف معرفی کرد.

امروزه، ردیف دو کارکرد اصلی دارد:

1. به‌مانند نمونه‌ای آموزشی، امکان تجزیه‌ی رپرتوار به گوشه‌های مقدماتی را به دانشجویان می‌دهد؛
2. الگویی است که هر نوازنده می‌تواند خلاقیت‌هایی در آن ایجاد کند؛ چراکه موسیقی سنتی ایران بسیار بداهه‌گرا و خلاقانه است.

 

[پناه]

دستگاه​

در موسیقی سنتی ایرانی به مجموعه‌ای از چند نغمه (گوشه) که کنار هم قرار بگیرند، دستگاه گفته می‌شود. گوشه‌ها با هم در گام، کوک و فواصل نت هم‌آهنگی دارند.

اکثر موسیقی‌دانان، موسیقی سنتی ایرانی را به هفت دستگاه تقسیم می‌کنند؛ درحالی‌که برخی آن را در دوازده دستگاه نظم می‌دهند. رایج‌ترین دسته‌بندی، هفت دستگاه و پنج آواز است. هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی ایران عبارت‌اند از:

• دستگاه شور
• دستگاه سه‌‌گاه
• دستگاه چهارگاه
• دستگاه راست‌پنجگاه
• دستگاه همایون
• دستگاه ماهور
• دستگاه نوا

گوشه‌هایی که تشکیل‌دهنده‌ی دستگاه‌ها هستند نیز هرکدام نام خاص خود را دارند. مثلاً گوشه‌های تشکیل‌دهنده‌ی دستگاه سه‌گاه بدین ترتیب‌اند: درآمد سه‌گاه، زنگ شتر، جغنایی، کرشمه، شاه ختایی، مثنوی، زابل، نفیر، مسیحی، مویه، بسته‌‌نگار، مخالف، نغمه، حزین.

اصل موسیقی سنتی ایرانی بر پایه‌ی بداهه‌نوازی است و نوازنده‌ی ایرانی باید به دستگاه و گوشه‌های آن تسلط کافی داشته باشد تا بتواند بخواند و بنوازد.

هر دستگاه، توالی‌ پرده‌های مختلف یا نواهای کامل موسیقی ایرانی است که احساسات خاصی در شنونده برمی‌انگیزاند. در واقع، دستگاه نوعی ملودی است که نوازنده از آن به‌عنوان پایه‌ای برای قطعه‌ی بداهه‌ی خود استفاده می‌کند. هر دستگاه شامل چند گوشه است

 

[پناه]

آواز​

آواز بخش صوتی غیرمتریک و بدون فرم و نوع در موسیقی ایرانی است و اغلب بخشی از دستگاه به حساب می‌آید؛ درنتیجه، می‌توانیم آن را زیرمجموعه‌ای از دستگاه یا دستگاه ثانویه بنامیم. به‌طور مثال، آواز دشتی به دستگاه شور تعلق دارد. موسیقی سنتی ایرانی از پنج آواز تشکیل شده است که عبارت‌اند از:

• آواز ابوعطا، از متعلقات دستگاه شور
• آواز بیات ترک (بیات زند)، از متعلقات دستگاه شور
• آواز افشاری، از متعلقات دستگاه شور
• آواز دشتی، از متعلقات دستگاه شور
• آواز بیات اصفهان، از متعلقات دستگاه همایون.

امروزه مانند تمام دوران‌های تاریخ، موسیقی سنتی ایرانی به نقش معنوی خود ادامه می‌دهد و برخلاف موسیقی فولکلوریک و عامه‌پسند، بیشتر به طبقه‌ی روشنفکر و برجسته‌ی جامعه تعلق دارد.

ازآنجا‌که در ایران، گروه‌های قومی و فرهنگ‌های مختلفی وجود دارند، هرکدام نیز آوازهای محلی خود را دارند؛ به‌طور مثال، موسیقی مردمی آذربایجان، گیلان، خراسان، بختیاری، کردستان، شیراز و بلوچستان، نه‌تنها از نظر ملودی، بلکه از نظر لهجه نیز بسیار متفاوت‌اند. آوازهای محلی ایران سرشار از دیدگاه‌های موسیقیایی هستند.

 

[پناه]

تحریر
تحریر شناسنامه‌ی آواز ایرانی و همراه همیشگی موسیقی سنتی ایرانی است که آن را کاملاً یگانه کرده است. اجرای تحریر چالش اصلی هر خواننده‌ی تازه‌کاری خواهد بود.

تحریر صدایی آهنگین است که خواننده برای اجرای آن با کمک ماهیچه‌های حنجره‌اش صدا را به‌سرعت قطع و وصل می‌کند. صدای تحریر در داخل حنجره (پایین‌تر از حلق) شکل می‌گیرد و حالت آن از نظر جنس و کیفیت صدا، بر اساس تکنیک خواننده متفاوت است. بسیاری تحریر را تقلیدی از صدای پرندگانی چون بلبل دانسته‌اند. تحریر دارای انواع مختلفی است که انتخاب آن به دستگاه آوازی و سلیقه‌ی خواننده بستگی دارد.

برخی از انواع تحریر عبارت‌اند از: تحریر چکشی در شیوه‌ی علی‌خان نایب‌السلطنه؛ تحریر مقطّع در شیوه‌ی عارف قزوینی؛ تحریر زیر و رو در شیوه‌ی طاهرزاده؛ تحریر غنه در شیوه‌های عارف قزوینی، امیر قاسمی و ابوالحسن اقبال آذر؛ تحریر بلبلی در شیوه‌های سیداحمدخان، ظلی و اقبال آذر.

 

[پناه]

سازهای موسیقی ایرانی​

در دوران‌های مختلف تاریخ، ایرانیان از سازهای موسیقی گوناگونی استفاده کرده‌اند. در اینجا به دسته‌بندی کلی سازهای ایرانی می‌پردازیم:

• سازهای بادی مانند نی، سرنا، کرنا و نی‌انبان
• سازهای زهی مانند کمانچه، عود، رباب و تار
• سازهای کوبه‌ای مانند دهل، دایره، طبل و تنبک
• سازهای زهی زخمه‌ای مانند سنتور منحصر‌به‌فرد ایرانی.

 

[پناه]

تار​

مرتضی حنانه معتقد بود که تار ساز ملی ایرانیان است. روح‌الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی چنین می‌نویسد: «تار، سازی ساخته و پرداخته بر مبنای ذوق و هنر ایرانی است. منحنی و قوس‌های این ساز، در خوشنویسی، مینیاتور و معماری ایرانی نیز وجود دارد.»

تار از سازهای زهی ایرانی است که به احتمال بسیار، تغییریافته‌ی تنبور باشد. در نقاشی‌های به‌جا‌مانده از عهد صفویه و زندیه، تار آشکارا دیده می‌شود. تار از عهد باستان تغییرات بسیاری یافته است و آخرین تغییر را مرحوم درویش‌خان در این ساز ایجاد کرد. وی سیم ششم را به این ساز افزود که باعث بهبود دامنه‌ی صوتی آن شد. تار از مرزهای ایران فراتر رفته است و در کشورهای ارمنستان، تاجیکستان، افغانستان، جمهوری آذربایجان و گرجستان نیز رواج دارد.

علی‌اکبرخان فراهانی، میرزا عبدالله، آقا حسینقلی، درویش‌خان، علینقی وزیری، علی‌اکبر شهنازی، عبدالحسین شهنازی، حسین علیزاده و کیوان ساکت از نوازندگان به‌نام ساز تار هستند

 

[پناه]

دوتار​

دوتار یکی از سازهای مضرابی موسیقی سنتی ایرانی است و همان‌طور که از نامش پیداست، دو تار یا سیم دارد. دوتار را با ناخن می‌نوازند. دوتار کاسه‌ای گلابی‌شکل، دسته‌ای بلند و دو رشته سیم دارد.

دوتار پیشینه‌ای چند هزار ساله دارد. امروزه دوتار در مناطق مختلفی نواخته می‌شود که خراسان بزرگ و نواحی ترکمن‌نشین از نواحی اصلی دوتارنوازی سنتی ایران هستند. دوتار هر ناحیه اندکی با بقیه در نواختن و ساختار فرق دارد.

از نوازندگان سرشناس خراسانی می‌توان نظرمحمد سلیمانی، قربان سلیمانی، محمد یگانه و غلامحسین سمندری را نام برد.

 

[پناه]

سه‌تار​

می‌توان سه‌تار را شکل تکامل‌یافته‌ی تنبور و عود دانست که از عهد ساسانیان و حدود هزار سال پیش نواخته می‌شد. سازی که با انگشتان می‌نوازند و بسیار شبیه تار است. سه‌تار حجم صوتی کم، اما لطیف و نافذ و دلنشین دارد.

ساز سه‌‌تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. در انتهای دسته، پنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌هاست. سیم چهارم سه‌تار ابداع مشتاق علیشاه است. او در عهد زندیه، سیم چهارم را به سه تار افزود.

میرزا عبدالله، درویش‌خان، ابوالحسن صبا، نورعلی برومند، پرویز مشکاتیان و داریوش طلایی از نوازندگان درگذشته و حسین علیزاده، داریوش پیر نیاکان، مجید درخشانی، کیوان ساکت، حمید متبسم، مسعود شعاری و کیهان کلهر از نوازندگان امروزی سه‌تار هستند.