آموزشی | قواعد شعر |

[رجینا]

منظور از قالب یک شعر، شکل آرایش مصرع‌ها و نظام قافیه آرایی آن است. شعر به مفهوم عام خود نه در تعریف می گنجد و نه در قالب؛ ولی شاعران و مخاطبان آنها، به مرور زمان به تفاهم هایی رسیده اند و شکل‌هایی خاص را در مصراع بندی و قافیه آرایی شعر به رسمیت شناخته اند.
به این ترتیب در طول تاریخ، چند قالب پدید آمده و شاعران کهن ما کمتر از محدوده این قالبها خارج شده اند.
فقط در قرن اخیر، یک تحول جهش‌وار داشته‌ایم که اصول حاکم بر قالبهای شعر را تا حد زیادی دستخوش تغییر کرده است.
قالب شعر به شکل شعر گفته می‌شود که بر دو نوع است: شکل ظاهری و شکل درونی (یا شکل ذهنی).
شکل ظاهری که شامل وزن یا بی‌وزنی، تساوی مصرع‌ها و یا کوتاهی و بلندی آنها، قافیه‌ها : - در صورتی که قافیه‌ای وجود داشته باشد - و صداها و حرکات ظاهری کلمه می‌شود.
قالب در شعر کلاسیک فارسی، شکل ظاهری است که قافیه به شعر می‌بخشد.
طول هر مصرع، چیدمان هجاهای هر مصرع، تعداد ابیات، آرایش مصرع‌ها، قافیه آرایی آنها و حتی عاطفه انتقالی شاعر به خواننده دیگر عوامل تعیین کننده قالب ظاهری شعرند.

 

[رجینا]

اجزای شعر
بیت:
هر یک از سطرهای یک شعر را یک بیت گویند. كمترین مقدار شعر یک بیت است.

بسرش، فکر دو صد سودا بود
عاشق آنست که بی پا و سر است
***
مصراع:
هر بیت شامل دو قسمت است هر یک از این بخش ها را یک مصراع گویند. كمترین مقدار سخن موزون یک مصراع است.

باز آی و بر چشمم نشین، ای دلستان نازنین
كآشوب و فریاد از زمین بر آسمانم می رود.
***
ردیف:
به پایان هر مصراع یا در پایان هر بیت اگر واژه یا واژه هایی با یک معنی بعد از قافیه تكرار شود به این واژه ها ردیف گویند. این تكرار تأثیر موسیقی شعر را قوی تر می كند.

مژده ای دل كه مسیحا نفسی می آید
كه ز انفاس خوشش بوی كسی می آید.
***
قافیه:
به كلمات آخر ابیات كه آخرین حرف اصلی آنها یكی باشد در واقع كلماتی با یک آهنگ را قافیه گویند. اگر بیتی دارای ردیف باشد قافیه قبل از ردیف قرار می گیرد. قافیه و ردیف حاصل شعر سنتی است. قافیه اجباری است اما ردیف اختیاری است.

سرو چمان من چرا میل چمن نمی كند
همدم گل نمی شود یاد سمن نمی كند.

 

[رجینا]

انواع شعر کهن فارسی
- قصیده
- غزل
- قطعه
- مثنوی
- رباعی
- دوبیتی
- ترجیع بند
- مستزاد
- مسمط
- تصنیف
- چهارپاره
- مفرد
- تضمین
- ترکیب بند
- تک بیت

 

[رجینا]

قصیده
- قصیده
اولین قالب شعری است كه از نیمة قرن سوم هـ . ق در ادبیات فارسی به تقلید از شعر عربی پدید آمد و تا روزگار ما مورد توجه شاعران بوده است.
شعری است كه مصراع اول با مصراع های زوج آن با هم قافیه است. تعداد ابیات آن از پانزده بیت بیشتر است. محتوای قصیده می تواند مدح، ستایش، وصف و پند و اندرز و حكمت و عرفان و رثاء و مرثیه باشد.
از قصیده سرایان معروف، رودكی، منوچهری و ناصرخسرو و سنایی و قصیده سرای معاصر ملك الشعرای بهار و امیری فیروزكوهی است.
قصیده از حیث مضمون و محتوا، از آغاز تا امروز دستخوش دگرگونیهایی شده است که می‏توان به اجمال به شرح زیر بیان کرد:
الف) در روزگار سامانیان اغلب به مدح و ستایش در حد اعتدال و مبالغه‏‌های شاعرانه پرداخته می‏‌شده است.
ب) در دوران غزنویان و سلجوقیان به مدح و ستایش سلاطین و وزرا و امرا با تملق و چاپلوسی به حد غلو و افراط در طرح تقاضا به حد سوال و تکدی می رسیده است.
ج) ناصر خسرو، با ایجاد تحول و انقلاب در مضمون قصیده، آن را در خدمت توجیه و تبیین مبانی اعتقادی آیین اسماعیلیان در آورد.
د) سنایی غالب قصیده را به مضامین دینی و عرفانی و زهدیات و قلندریات تخصیص داد و شیوه‏ی او به وسیله‏ی عطار، شمس مغربی، اوحدی، خواجو، جامی و دیگران دنبال شد.
ه) سعدی و به تبع او سیف فرغانی قصیده را بیشتر در استخدام طرح مسائل اخلاقی و اجتماعی درآوردند.
و) از دوران مشروطیت به این سو، قصیده بیشتر در خدمت مسائل سیاسی، اجتماعی، میهنی و ملی و ستایش آزادی قرار گرفته و در تهییج عواطف و احساسات و تنویر افکار جامعه‏ی کتاب‏خوان نقش بسزایی داشته است.
شاخصترین قصاید از این نوع را می توان در دیوان ملک ‏الشعرا بهار سراغ گرفت.

قوانین و اصطلاحات
قصیده دارای اصطلاحاتی خاص خود است.
بیت اول آن مطلع نامیده می‌شود. به چند بیت ابتدایی قصیده تشبیب، نسیب و یا تغزل گفته می‌شود که همان نقش مقدمه را ایفا می‌کند.
تخلص به حلقه واسطه میان تغزل و مدح یا تنه اصلی شعر گفته می‌شود. ابیات پایانی قصیده نیز معمولا به ثنا و دعا اختصاص دارند. به لحاظ طولانی بودن قصیده و یکسان بودن قوافی، گاه شاعر مجبور به تجدید مطلع می‌شود.
یعنی مصرع اول بیتی در اواسط قصیده با مصرع های زوج هم قافیه می‌گردد. پس از آن شاعر اجازه دارد که قوافی تکراری با بخش قبلی را در شعر خود استفاده نماید. خاقانی شروانی و سعدی شیرازی در قصاید خود از روش تجدید مطلع سود برده اند.

شكل آرایش قافیه

---------* -----------*

---------- -----------*

 

[رجینا]

غزل
- غزل
از جهت شكل قرار گرفتن قافیه درست مانند قصیده است با این تفاوت كه تعداد ابیات غزل حداقل 5 بیت و حداكثر تا 17 – 12 است.
درون مایه و محتوای غزل، عاشقانه، عارفانه و یا آمیزه‌ای از هر دو و یا مضمون اجتماعی است. غزل از قرن ششم پدید آمده و تا امروز از قالب های رایج شعر فارسی است.
غزلسرایان معروف، سعدی، مولوی، حافظ و از غزلسرایان معاصر، شهریار و رهی معیری و... می باشند.

زاهد خلوت‌نشین، دوش به می‌خانه شد
از سر پیمان گذشت، با سر پیمانه شد

صوفی مجلس که دی، جام و قدح می‌شکست
باز به یک جرعه می، عاقل و فرزانه شد

شاهد عهد شباب، آمده بودش به خواب
باز به پیرانه‌سر، عاشق و دیوانه شد

مغ‌بچه‌ای می‌گذشت، راه‌زن دین و دل
درپی آن آشنا، ازهمه بیگانه شد

گریۀ شام و سحر، شکر که ضایع نگشت
قطرۀ باران ما، گوهر یک‌دانه شد
منزل حافظ کنون، بارگه پادشاست
دل بر دل‌دار رفت، جان بر جانانه شد
***

آرایش قافیه در غزل

---------* -----------*
--------- -----------*

نخستین بیت قصیده و غزل را " بیت مطلع " و بیت آخر را " بیت مقطع " گویند كه معمولا" شاعر تخلص خود را در بیت آخر ذكر می كند.

عشقت رسد به فریاد *** گر خود به سان حافظ
قرآن ز بر بخوانی *** در چارده روایت

***

 

[رجینا]

قطعه
- قطعه
شعری است حداقل دو بیت كه فقط مصراع های زوج هم قافیه اند. قطعه دارای وحدت موضوعی است و موضوع آن معمولاً مطالب اخلاقی، اجتماعی، تعلیمی، مدح و هجو است.
قطعه در تمام دوره ها در شعر فارسی رواج داشته است. انوری در قرن 6 ، سعدی در گلستان، پروین اعتصامی (معاصر) از قطعه سرایان معروفند.

آرایش قافیه در قطعه

--------- -----------*

--------- -----------*

خلید خار درشتی به پای طفلی خرد
به هم برآمد و از پویه بازماند و گریست
بگفت مادرش این رنج اولین قدم است
ز خار حادثه تیه وجود خالی نیست
***

 

[رجینا]

مثنوی
- مثنوی
شعری است كه هر بیت آن قافیة مستقل دارد.
این قالب خاص ایرانیان است و از آغاز شعر فارسی تا امروز مورد توجه شاعران بوده است. درون مایه و محتوای آن حماسی، اخلاقی، عاشقانه، عارفانه و تاریخی است.
نمونه مثنوی حماسی مثل شاهنامه، عاشقانه: لیلی و مجنون، عارفانه: مثنوی معنوی اخلاقی: بوستان سعدی است.
شكل آرایش مثنوی

---------* -----------*

 

[رجینا]

رباعی
- رباعی
چهار مصراع است كه مصراع سوم آن معمولاً قافیه ندارد. درون مایه‌ای عارفانه، عاشقانه یا فلسفی دارد.
مناسب ترین قالب برای لحظه های كوتاه شاعرانه است و در همة دوره ها رواج داشته است. رباعی یگ قالب خاص ایرانی است و خیام، عطار، مولوی و بابا افضل سرایندگان نامدار رباعی اند.
وقت است كه در بر آشنایی بزنیم
تا بر گل و سبزه تكیه جایی بزنیم
زان پیش كه دست و پا فروبندد مرگ
آخر كم از آن كه دست و پایی بزنیم

 

[رجینا]

دوبیتی
- دوبیتی
دو بیت است كه گاه مصراع سوم آن قافیه ندارد.
این قالب صورت كامل شده شعر هجایی در عصر ساسانی است. درون مایة عاشقانه و عارفانه دارد و رایج ترین قالب در میان روستائیان است. باباطاهرعریان از معروف ترین شاعران دوبیتی‌گو به شمار می آید. دوبیتی وزنی خاص دارد و از این نظر با رباعی متفاوت است.
به صحرا بنگرم، صحرا تَه وینم
به دریا بنگرم دریا تَه وینم
به هر جا بنگرم كوه و در و دشت
نشان از قامت رعنا ته وینم
***

 

[رجینا]

ترجیع بند
- ترجیع بند
غزل هایی است هم وزن با قافیه های متفاوت که بیت یکسان مُصرَّعی آنها را به هم میپیوندند. به هر غزل یک «خانه» یا «رشته» و به بیت تکراری میان آنها «ترجیع» یا «برگردان» میگویند.
قالب ترجیع بند ویژهی شعر فارسی است. درون مایه های ترجیع بند عشق، مدح و عرفان است.
شکل ترجیع بند

------------× ------------×

------------ ------------×
------------ ------------×

------------#

------------#

------------+ ------------+

------------ ------------+

------------ ------------+

------------#

------------#
نمونه‌ای از ترجیع بند از دیوان سعدی
دردا که به لب رسید جانم
آوخ که ز دست شد عنان

کس دید چو من ضعیف هرگز
کز هستی خویش در گمانم

پروانه ام اوفتان و خیزان
یکبار بسوز و وارهانم

گر لطف کنی به جای اینم
ورجور کنی سرای آنم

بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله کار خویش گیرم

زان رفتن و آمدن چگویم
می آیی و می روم من از هوش

یاران به نصیحتم چه گویند
بنشین و صبور باش و مخروش

ای خام، من این چنین در آتش
عیبم مکن ار برآورم جوش

تا جهد بود به جان بکوشم
و آنگه به ضرورت از بن گوش

بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله ی کار خویش گیرم

ای بر تو قبای حسن چالاک
صد پیرهن از جدائیت چاک