آموزشی داستانك چيست؟

[رجینا]

«به نام خدا»
داستانک چیست؟
در این‌جا به این سوال پاسخ خواهیم داد.
داستان کوتاه گونه‌ای از ادبیات داستانی است که نسبت به رمان یا داستان بلند حجم بسیار کم‌تری دارد و نویسنده در آن برشی از زندگی یا حوادث را می‌نویسد درحالی که در داستان بلند یا رمان، نویسنده به جنبه‌های مختلف زندگی یک یا چند شخصیت می‌پردازد و دستش برای استفاده از کلمات باز است. به همین دلیل ایجاز در داستان کوتاه مهم است و نویسنده نباید به موارد حاشیه‌ای بپردازد.

 

[رجینا]

تعریف داستان کوتاه، تفاوت این نوع ادبی را با انواع دیگر مشخص می‌کند. به طور کلی داستان کوتاه به داستان‌هایی گفته می‌شوند که کوتاه‌تر از داستان‌های بلند باشند. داستان کوتاه مثل دریچه یا دریچه‌هایی است که به روی زندگی شخصیت یا شخصیتهایی، برای مدت کوتاهی باز می‌شود و به خواننده فقط امکان می‌دهد که از این دریچه‌ها به اتفاقاتی که در حال وقوع است نگاه کند. شخصیت در داستان کوتاه فقط خود را نشان می‌دهد و کمتر گسترش و تحول می‌یابد. «ادگار آلن پو» نویسنده آمریکایی می‌گوید:

داستان کوتاه قطعه‌ای تخیلی است که حادثه واحدی را، خواه مادی باشد و خواه معنوی، مورد بحث قرار دهد. این قطعه تخیلی بدیع باید بدرخشد، خواننده را به هیجان بیاورد، یا در او اثر گذارد باید از نقطه ظهور تا پایان داستان در خط صاف و همواری حرکت کند. '
داستان کوتاه «باید کوتاه باشد، اما این کوتاهی حد مشخص ندارد. ادگار آلن پو» در این مورد نیز گفته‌است:

داستان کوتاه" روایتی است که بتوان آن را در یک نشست (بین نیم ساعت تا دو ساعت) خواند. همه جزئیات آن باید پیرامون یک موضوع باشد و یک اثر را القا کند، یک اثر واحد را
در داستان کوتاه تعداد شخصیتها محدود است. فضای کافی برای تجزیه و تحلیل‌های مفصل و پرداختن به امور جزئی در تکامل شخصیتها وجود ندارد و معمولاً نمی‌توان در آن تحول و تکامل دقیق اوضاع و احوال اجتماعی بررسی کرد. حادثه اصلی به نحوی انتخاب می‌شود که هر چه بیشتر شخصیت قهرمان را تبیین کند و حوادث فرعی باید همه در جهت کمک به این وضع باشند. البته بسیاری از داستان‌های کوتاه خوب هم هست که در آن این قوانین رعایت نشده‌است.
داستان کوتاه ممکن است خیلی کوتاه باشد و مثلاً حدود ۵۰۰ کلمه بیشتر نداشته باشد. در داستان کوتاه شخصیت قبلاً تکوین یافته‌است و پیش چشم خوانندهٔ منتظر، در گیرودار کاری است که به اوج و لحظه حساس و بحرانی خود رسیده یا در جریان کاری است که قبلاً وقوع یافته اما به نتیجه نرسیده‌است. پس می‌توان گفت که

داستان کوتاه اثری است کوتاه که درآن نویسنده به یاری یک طرح منظم شخصیتی اصلی را دریک واقعهٔ اصلی نشان می‌دهد، و این اثر برروی هم تأثیرِ واحدی را القا می‌کند

 

[رجینا]

مبحث این‌که یک داستان کوتاه، چقدر باید باشد، از دیرباز نو نویسنده‌ها را دچار مشکل کرده چرا که هیچ منبعی نیست که با اطمینان به ما بگوید محدودهٔ یک داستان کوتاه، به طور ثابت چقدر است. داستان‌های کوتاهی وجود دارد که به سی یا چهل صفحه می‌رسند و هم‌چنین داستان کوتاه‌هایی هست که داستان برق‌آسا نیستند و خصوصیات یک داستان کوتاه را دارند، اما به سختی به ۲۰۰۰ کلمه می‌رسند. داستان‌های کوتاهی هم وجود دارد که بین این دو هستند و چیزی در حدود ۵۰۰۰ کلمه هستند. با این حساب، داستان‌های کوتاه انواع مختلفی دارند و قالب نوشتاری آن‌ها می‌تواند هم بزرگ و هم کوچک باشد.

البته شایان ذکر است که طول یک داستان کوتاه، به کشور و رسوم و ادبیات آن نیز بستگی دارد. مثلاً در ایالات متحده یک داستان کوتاه می‌تواند بالای ۱۰۰۰۰ کلمه داشته باشد (که آن‌ها را «داستان کوتاه بلند» می‌نامند) در حالی که در بریتانیا متوسط تعداد کلمات داستان‌های کوتاه حدود ۵۰۰۰۰ کلمه است و در استرالیا دست کم داستان کوتاه بیش از ۳۵۰۰ کلمه دارد. گرچه داستان‌های کوتاهی نیز هستند که تنها چندصد کلمه دارند (که آن‌ها را اغلب «روایت کوچک» می‌نامند)، خوانندگان معاصر داستان کوتاه انتظار دارند که داستان کوتاهی که می‌خوانند حداقل ۱۰۰۰ کلمه را داشته باشد. در کشور ما نیز امروزه، داستان‌های کوتاهی که توسط نویسنده‌ها نگارش می‌یابند، چیزی بین ۲۰۰۰ تا ۵۰۰۰ کلمه هستند و بلندتر از آن کم پیدا می‌شود و کوتاه ترش، دارای سبکِ داستان‌های برق‌آسا هستند.

 

[رجینا]

سازه‌های داستان کوتاهی، عناصری از آن هستند که حتماً باید در داستان وجود داشته باشند. به زبان دیگر، ارکان اصلی داستان که وجودشان ضروری است را عناصر داستان یا سازه‌های داستان کوتاه می‌نامیم.
موضوع هر داستان مفهومی است که داستان دربارهٔ آن نوشته می‌شود. موضوع را نویسنده در پیرنگ (طرح) نمایان کرده و خواننده با خواندن داستان پی به آن می‌برد.

در داستان کوتاه موضوع به لحاظ ساختاری مانند پیکری است که اندام‌های داستان به آن مربوط اند و رویدادهای داستان مستقیم یا غیر مستقیم به آن مربوط است. موضوع داستان اندوه نوشته چخوف مرگ فرزند است یا موضوع داستان گردنبند نوشته موپاسان امانت داری است. در داستان کوتاه اغلب یک موضوع اصلی وجود دارد که داستان دربارهٔ آن گسترش پیدا می‌کند. هر داستان ناگزیر است داشتن موضوعی است. این موضوع در شکل کلی می‌تواندفقر، جنگ، عشق، مرگ، تنهایی، ترس یا هر مفهوم انسانی دیگری باشد. هر کدام از این موضوع هاو این مفاهیم کلی زیر مجموعه‌های زیادی دارند و داستان‌های زیادی می‌توان یافت که زیر مجموعه یکی از مفاهیم کلی قرار می‌گیرند. یافتن موضوع تازه برای داستان معمولاً با سختی همراه است. موضوع‌های ناگفته یا کمتر گفته شده که مفهومی شریف و انسانی و نه لزوماً اخلاقی را در خود داشته باشند موضوعات طلایی اند.

موضوع‌های یک داستان را می‌توان به موضوع‌های اجتماعی،سیاسی، اخلاقی، فلسفی، شخصی، تخیلی، عاشقانه و انواع دیگر تقسیم کرد. این تقسیم‌بندی تأکیدی است بر این نکته که داستان‌نویسی از چنان نیرویی برخوردار است که تقریباً در همه حوزه‌های انسانی می‌تواند زمینه مناسبی برای نمایش هنرمندانه اندیشه‌ها و عواطف انسانی باشد.

 

[رجینا]

درونمایه یا مضمون دیدگاهی است که از خواندن داستان دریافت می‌شود. درونمایه در داستان کوتاه اهمیت ویژه‌ای دارد. داستان کوتاه باید درونمایه واحدی داشته باشد. درونمایه هماهنگ کننده سایر عناصر داستان است. جمال میرصادقی دربارهٔ تعریف درونمایه می‌نویسد:

درونمایه، مضمون یا تم، فکر اصلی و مسلط هر اثر ادبی است. خط یا رشته‌ای که در خلال اثر کشیده می‌شود و وضعیت و موقعیت‌های داستان را به هم پیوند می‌دهد. به بیانی دیگر، درونمایه را به عنوان فکر و اندیشه حاکمی تعریف کرده‌اند که نویسنده در داستان اعمال می‌کند؛ و به همین جهت است که می‌گویند درونمایه هر اثری جهت فکری و ادراکی نویسنده‌اش را نشان می‌دهد.
تشخیص درونمایه در یک داستان کوتاه پیچیده‌است. نویسندگان غالباً ترجیح می‌دهند که درونمایه را واضح به خواننده تحمیل نکنند و خواننده باید با خواندن داستان درونمایه را درک کند، گاهی اندیشهٔ مسلط بر داستان، در قالب سخنان شخصیت‌های داستان (به ویژه قهرمان-شخصیت اول-) نقل می‌شود. پیرنگ، زاویهی دید، توصیف‌ها، عنوان داستان، لحظات کلیدی و تأکیدهای نمادین معمولاً شواهد خوبی برای یافتن معنای داستان به شمار می‌رود. درونمایه، یکی از عناصر اصلی داستان کوتاه است، اما برخی از داستان‌ها فاقد این عنصر هستند، مانند داستان‌های جنایی و پلیسی یا داستان‌های ترسناک که هدف آنها صرفاً سرگرمی مخاطب است.

زمینه
شامل زمان و مکان داستان است. وضعیت آب و هوایی، شرایط اجتماعی و حس کلی داستان نیز از دیگر شاخص‌های زمینه به شمار می‌روند.

طرح (پیرنگ)
طرح یا پیرنگ، چارچوب هر داستان است با تکیه بر روابط علّی و معلولی. در طرح خطوط اصلی داستان به گونه‌ای مرتبط و فشرده و بر اساس منطق سببیت روایت می‌شوند. در واقع طرح داستان پاسخی دقیق و مختصر به این پرسش که داستان در بارهٔ چه بود است. توجه به این نکته که طرح و خلاصه داستان با هم فرق دارند، ضروری است. در خلاصه داستان هدف نقل موجز و اجمالیِ داستان است در حالی که طرح، روایت نقشه (اسکلت) داستان با تأکید بر سببیت (Causality) داستان شکل گسترده طرحی است که نویسنده پیش از آفرینش داستان آن را ذهنی یا مکتوب طراحی کرده‌است. نسبت طرح و داستان در ادبیات (داستانی) با مفهوم طرح اولیه و نقاشی کامل شده در هنر نقاشی کم شباهت نیست.

تعریف طرح بر خلاف تعریف داستان کوتاه کمتر مورد مناقشه قرار گرفته‌است. منتقدین اغلب طرح را نقل وقایع داستان بر اساس سببیت تعریف می‌کنند. ادوارد مورگان فوستر مثال می‌زند که «سلطان درگذشت و سپس ملکه مرد» داستان است اما «سلطان درگذشت و پس از چندی ملکه از اندوه بسیار درگذشت» طرح است. طرح را نقشه داستان نیز تعریف کردند.

ساختارِ طرح شامل شروع، ناپایداری، گسترش، تعلیق، نقطه اوج، گره گشایی، پایان است.

ویژگی‌های یک طرح:

زمان طرح همیشه زمان حال است
طرح همیشه به صورت سوم شخص نقل می‌شود.
وقایع با رعایت توالیِ زمان مرتب می‌شود.
عدم توجه به جزئیات
این ویژگی‌ها بدون توجه به چگونگی استفاده آن‌ها در داستان در طرح توسط نویسنده باید ملحوظ شود.

تضاد
می‌تواند بین دو فرد، دو جامعه، یک فرد و طبیعت، یک فرد با احساسات خود و… باشد.

شخصیت
شخصیت پردازی به میزان هنرمندی نویسنده بستگی دارد. نویسنده ممکن است شخصیت‌هایی یک وجهی، چند وجهی، ایستا یا پویا خلق کند. در معرفی شخصیت‌ها، مؤلف می‌تواند از فن تصویرگری مستقیم یا تصویرگری غیرمستقیم بهره بگیرد.

زاویه دید
داستان باید از زاویه دید مشخصی تعریف شود. در اینجا نویسنده ممکن است از زاویه دید «از بالا» (سوم شخص)، از بالای محدود (سوم شخص اما از زبان یکی از شخصیت‌های داستان)، اول شخص (روایت توسط شخصیت داستان، اما با استفاده از اول شخص)، یا زاویه دید واقعی (مانند یک دوربین آزاد) باشد.

 

[رجینا]

داستانک معمولاً کوتاه‌ترین حالت روایت داستان بعد از لطیفه و حکایت، و معمولا در پی یک کشف ضربه‌زننده است؛ این کشف خواننده را با ایجاد شوک یا تمسخری غافلگیر می‌کند. طرفداران این نوع داستان‌ها به آن داستان ناگهانی، داستان لحظه، داستان برق‌آسا، داستان آتشین، داستان کارت پستالی و داستان طرح‌وار نیز می‌گویند. داستانک از طرح اولیه‌ای که برای نوشتن چری بوک، یا داستان کوتاه در ذهن نویسنده شکل می‌گیرد هم، کوتاه‌تر و خلاصه‌تر است.
در دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی جنبش مینیمالیسم در بیشتر هنرها از موسیقی و ادبیات تا نقاشی و هنرهای تجسمی راه پیدا کرد. در ادبیات داستانی نیز short short story یا داستان کوتاه کوتاه (داستان خیلی کوتاه) جای خود را به عنوان یک جریان گشود که در اصطلاح به آن داستان مینیمال (داستانک) می‌گویند.
خلق داستان‌های مینیمال را در واقع نوعی واکنش نسبت به جامعه‌ی مدرن و صنعتی امروز می‌دانند. در تعریف دیگر، داستانک‌ها بنابر احتیاج زمان خلق گردیده‌اند. از دیدگاه جامعه‌شناختی هم، می‌توان داستانک را یکی از فرآورده‌های هنری مدرنیسم برشمرد. کوچک‌سازی، سرعت بالا، کمبود وقت، بحث کوچک و مختصر کردن اشیاء و مفاهیم همچنین قطعه قطعه شدن امور از جمله در معماری و آپارتمان‌‍نشینی به‌علاوه تخصصی شدن امور و مفاهیمی که اجزای اصلی زندگی مدرن هستند، این جریان را به یکی از پرطرفدارترین قسمت‌های ادبیات داستانی که در مجلات و روزنامه‌ها به شکل روزانه تولید و خوانده می‌شود، تبدیل کرد.
آشکارترین ویژگی مینیمالیست‌ها فشردگی کلام، ایجاز، کم‌حرفی و به عبارتی بهتر برهنگی واژگان است. امروزه این نوع داستان‌ها را داستان‌های Flash Fiction یا داستانهای برق‌آسا میگویند؛ البته خیلی قبل‌‌تر از این حرف‌ها، کسانی مانند کافکا بوده‌اند که داستان‌های برق‌آسا می‌نوشتند.
از مهم‌ترین نویسندگانی که داستانک‌های بسیار نوشته‌اند می‌توان به آنتوان چخوف، ادگار آلن پو، ارنست همینگوی، اُ. هنری و… اشاره کرد. از میان نویسندگان ایرانی نیز صادق هدایت، چوبک، ابراهیم گلستان و… را می‌توان نام برد.

ساختار
از مهم‌ترین آرایه‌های ادبی در نوشتن داستانک می‌توان به ایجاز اشاره کرد؛ ایجازی که در نثر، در شخصیت‌پردازی، در حادثه‌پردازی و... حضوری قطعی دارد. از دیگر ویژگی‌های مهم داستانک‌ها، داشتن طرح ساده، زمان و مکانی محدود، حادثه‌ای مختصر، شخصیت‌های ساده و عادی است.
داستانک‌ها معمولاً بین ۵۰۰ تا ۱۵۰۰ کلمه‌اند اما می‌توانند کوتاه‌تر هم باشند؛ مثل داستان‌های پنجاه‌وپنج کلمه‌ای که معمولاً شروعی بی‌مقدمه و پایانی غافلگیرکننده دارند.
برخی معتقدند که ساختار داستانک‌ها ساختاری شبیه به پیام‌های بازرگانی است؛ یعنی پایانی شگفت‌انگیز و غیرمنتظره دارند در حالی که این تحلیل نادرستی است چرا که مفاهیم ادبی و عناصر داستان که در روایت داستانک‌ها جریان دارند، در آگهی‌های بازرگانی جایگاهی ندارند. بر خلاف آگهی‌های بازرگانی، متون ادبی توانایی بالایی برای تأویل‌پذیری، ابهام، پایان باز و گسترده دارند.
از مهم‌ترین ویژگی‌ داستانک‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. محدودیت حجم: جان بارت در تعریف هنر مینیمالیسیتی می‌گوید: «کم، زیاد است.»
۲. پیرنگ ساده و کوتاه
۳. زمان و مکان محدود
۴. روایت به زمان حال
۵. پرداختن به واقعه‌ای بیرونی
۶. انتخاب لحظه‌ی درست وقوع حادثه برای انتقال اطلاعات
۷. درون‌مایه‌های کلی و جهان‌شمول مثل مرگ، عشق، جنگ، دروغ، خ**یا*نت، جدایی و...
۸. شخصیت‌های کم، ساده، معمولی
۹. نثر مختصر، تمیز و شفاف
۱۰. گفت‌وگوی کاربردی و کوتاه