در دوره های دیگر ادبیات نیز، شعر به عنوان کلامی که در مخاطب تأثیرگذار است و احساسات و عواطف او را برمی انگیزد، مورد اهتمام خاص بوده است.

به طور کلی هر فرهنگ و اندیشه ای، زبان شعر را برمی گزیند تا خود را در آن پنهان کند و از طریق شعر، اندیشۀ خود را به دیگران منتقل نماید. در حقیقت، شعر و لطافت شعور، ودیعه ای الهی است و آنچه در اسلام منع شده است، انحراف در کاربرد این ودیعه می باشد؛ اما شعرِ دارای تعهد و موضع صحیح، ستوده شده است. خداوند متعال شاعران متعهد را در کلام خود ستوده و آنان را از جرگۀ دیگر شاعرانی که سرگردان وادی هایند، استثنا کرده و فرموده است:

«إلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ ذَکَرُوا اللّه کَثیراً...».

عالمان بزرگی چون شیخ کلینی، عیّاشی، شیخ صدوق، شیخ عبدالعزیز جلودی، شیخ مفید، سید مرتضی، سید رضی و... دربارۀ شعر، کتاب ها نوشته و خود نیز شعر سروده اند.
شیخ طوسی که بنیان گذار حوزۀ علمیۀ نجف و عالم بزرگ شیعه بود، یکی از بزرگ ترین شعردانان و شعرشناسان سدۀ پنجم می باشد. کتاب ارزشمند مناقب ابن شهر آشوب، سراسر آکنده از شعر مذهبی است.

شاعران در هر عصر، مورد توجه بزرگان قرار گرفته اند؛ زیرا آنان در تبلیغ مکتب، نفوذ دادن آن و در هم کوبیدن جبّاران و رسوا ساختن ستمگران و بیدادگستران، اهمیت بسزایی داشتند.

همان طوری که گفته شد، عالمان بزرگ، یا شاعر بودند و یا بر اهمیت شعر تأکید می کردند. یکی از بزرگان علم و ادب و سیاست در عصر حاضر، حضرت آیة اللّه العظمی امام خمینی رحمه الله است که در موضوعات مختلف، قلم فرسایی کرده و بیش تر عمر خود را ـ حتی در بدترین شرایط سیاسی ـ در نگاشتن کتاب سپری کرده است.
این انسان وارسته، در کنار موضوعات فقهی، فلسفی، کلامی و... از سرودن شعر نیز غفلت نورزیده است. دیوان شعر معظّم له، خود شاهدی بر این مدعا است. در کنار همۀ آثار ایشان، اشعار امام خمینی جلوه ای خاص دارد؛ اشعاری که در دوران های مختلف از سوی ایشان سروده شده است و صبغۀ عرفانی دارد. این مقاله، بیش تر به این اشعار و دیوان امام ـ که مجموعه ای گردآمده از آن است ـ خواهد پرداخت.

امام خمینی رحمه الله و اصطلاحات عرفانی

عرفا در گفتارهای خود، غالباً از رمزهایی استفاده کرده اند که فهم آن ها بر همگان روشن نیست. این که چرا عرفا از رمزهایی چون شراب، عشق، زلف، مستی و... استفاده کرده اند که گاهی آنان را در معرض تهمت قرار داده است، شرح و تفصیلی را می طلبد که در این فرصت نمی گنجد.

امام خمینی رحمه الله نیز به عنوان یک عارف و انسانی کامل، در دیوان خود از این گونه رمزها و اصطلاحات عرفانی استفاده های فراوانی کرده اند که توضیح و شرح آن ها کتابی مستقل می طلبد. اما به عنوان قطره ای از دریای بیکران، به پاره ای از آن ها اشاره می شود:

فنا: یک عارف حقیقی و یک انسان کامل، پس از طیّ مراحل و منازلی، در نهایت به مرتبۀ فنا می رسد که جز خدا همه چیز را کنار می گذارد و غرق در وجود لایزال حضرت حق می گردد. امام خمینی رحمه الله نیز معتقد است که اگر انسان از شراب عشق الهی برخوردار گردد، این شراب او را به فنا می رساند. او می گوید:

از آن می ریز در جامم که جانم را فنا سازد برون سازد ز هستی هستۀ نیرنگ و دامم را

خود را به خدا متصل می کند. امام خمینی رحمه الله نیز به عنوان یک عارف الهی چنین بوده است. او می فرماید:

به تو دل بستم و غیر تو کسی نیست مرا جز تو ای جان جهان دادرسی نیست مرا

به سر کوی تو ای قبلۀ دل راهی نیست ورنه هرگز نشوم راهیِ وادیِّ «منا»

از صفای گل روی تو هر آن کس برخورد برکند دل ز حریم و نکند رو به «صفا»

محراب دل و جان تلقی می کند و می گوید:

طاق ابروی تو محرابِ دل و جان من است من کجا و تو کجا؟ زاهد و محراب کجا؟

را سبب آشفتگی عاشق می شمارد و بیان می دارد:

جز خم ابروی دلبر، هیچ محرابی ندارم جز غم هجران رویش من تب و تابی ندارم


کیست کاشفتۀ آن زلف چلیپا نشود؟ دیده ای نیست که بیند تو و شیدا نشود


با که گویم که ندیده است و نبیند به جهان جز خم ابرو و جز زلف چلیپای تو را


همه سرگشتۀ آن زلف چلیپای ویند در غم هجر رخش این همه شور و غوغا است